Unu-yaku
hap’kuqkuna
Kaypin rikusun imaynan kay wakcha runaq qapaqkunawan mana chanin unu-yaku qichunakuy, chayta.
Ojo-Publico nisqan, Red Investigativa Regionalwan kuska qawarimunku, yaqa pisqa pachak waranqa licenciakunata, kay 50 qipa watakunapi rakisqankuta, surandino nisqa suyukunapi purispataqmi pallamunku unurayku maqanakuymanta willakuykunata. Chaypin qawarinchis hatun empresakunalla yaqa llapan unuta hap’ikuqtin, muyuriqninpi ayllu runapa mana unuyuq, mana imayuq ñak’arisqankuta. Hawapi karu suyukunaman apanankupaq allpa tarpuq hatun agroempresakunan, hinallataqmi minakunapas, atisqanku unuta, munanankukama hurqunankupaq licenciayuq kasqankuta, sasa ch’akiy patapi kaq ayllukunaq muyurisqan.
Antisuyupi sinchi ch’akiypi tukuy atipaqwan tupay
Qusqu, Apurimaq suyukunaq punankunapin kashan Perú suyuntinpi aswan hatun cobre minakuna. Chaykunamanta Estadopa waranqa-waranqanpi ashkha qullqita impuestamanta chaskinankaman, muyuriqninpi ayllu runakunaqa mana unuyuq, mana luz k’anchayniyuq ñak’arishanku.
Qillqasqanta qawarisunLas Bambas, Antapaqay, Constancia minakunan, huknin China sutiyuq karu suyumanta MMG nisqapa makinpi, huknintaq Europa nisqapi Suiza suyumanta, huknintaq Canadá hawa suyumanta Hudbay nisqapa makinpi kaqkunan, kinsantin hurqunku tukuy Perú suyuntinpi llapan cobre hurqusqankumanta yaqa kuskanninta.
50 waranqa runakunan, 2 pachak llaqtakunapi, corredor del sur nisqapi wasiyuq runakunan, mana imayuqña rikukapushanku, ayllu allpankuta, ununkuta, sach’ankunatapas chay minakuna millp’uruqtin.
Víctor Alvarezta uyarisun
Paymi Alto Warka ayllumanta (Qusqu suyupi Espinarmanta)
“Kunachallanmi, Alto Warka aylluykupiqa mana unuyuq, mana luz k’anchaqniyuq, mana desagüe nisqayuq kawsayku. Chaypin qawarini wakchamantapas aswan wakcha kasqaykuta”.
Paymi Josefina Maccarcco (Maqarqu)
Payqa ninmi: Alto Huancané ayllumanta (Qusqu suyupi Espinarmanta)
“Ñawpaqqa unuyku karqanmi, kunanqa hukniraqñan: manan unu kanñachu, uywachaykunapas wañupushanñan. Manan ñawpaq hinañachu kawsayku”.
Paytaqmi Francisco Merma
Khaynata niwanchis: Alto Huancané ayllumanta (Qusqu suyupi Espinarmanta)
“Atispaqa, qillqapi qawarichiychis, unquchisuqniykichis unu qanrachasqaykuta, nispan niwanku. Manan atiykuchu unu-yaku análisis ruwachiyta, ashkha qullqipaq kasqanrayku. Manan kapuwankuchu. ¿Imanaykumanmi?”.
Ricardo Astuwillkatapas uyariykusun
Payqa Patawasi ayllumantan (Apurimaqpi Cotabambasmanta)
“Piscocaya ayllu runaqa, minawan qari tukuspankun unutaqa hap’ikunku, paykunallapaq, wakinta wikch’uwaspanku”.
Unu-yaku rakiy
Perú suyupi llapallan unun-yakun kashan hatun empresakunaq, asociación nisqakunaq, iskay kinsa runaq makillanpi, mayumanta, wayq’umanta, quchamanta, allpaq sunqunmantapas unuta hurqunanpaq licenciayuq. Sapa waranqa litro unumantan paykunaqa pagan 29 centavollata, wakinqa chaychamantapas kuskanllata.
Qillqasqanta qawarisunKaypin chaykunata tarisun: ANA
Khaynatan rakirqanku unu-yaku hurqunapaq licenciata 50 watapi
Kunanmanta 50 wata qipapin Estado rakirqan aswan ashkha unu hurqunapaq licenciakunata. Astawan unutaqa chaskirqan hawapi karu suyukunaman allpaq rurunta apaqkunan, hinamantaq llaqtakunapi runaq ukyananpaq, chaymantaqa industriakunapaq, hinallataq minakunapaqpas.
Qillqasqanta qawarisunMinakunapi
1.576 (waranqa pisqa pachak qanchis chunka suqtayuq) unu-yaku hurqunapaq licenciakunan minakunapaq. 2011 watapin astawan kay licenciakuna rakiyqa yapakurqan, Madre de Dios suyupi minakuna, leypa kamachisqanman hina llank’ayta munaqtinku. 2014 watapitaqmi astawan kay licenciakuna rakiy yapakurqan, sur nisqapi megaproyecto sutichasqa hatun llank’aykunata tanqarinankupaq .
Allpa tarpuypaq unu-yaku
1.576 (waranqa pisqa pachak qanchis chunka suqtayuq) unu-yaku hurqunapaq licenciakunan minakunapaq. 2011 watapin astawan kay licenciakuna rakiyqa yapakurqan, Madre de Dios suyupi minakuna, leypa kamachisqanman hina llank’ayta munaqtinku. 2014 watapitaqmi, astawan kay licenciakuna rakiy yapakurqan, sur nisqapi megaproyecto sutichasqa hatun llank’aykunata tanqarinankupaq .
Industria nisqapaq unu-yaku
Industria nisqapaq rakisqanku licenciakunaqa aswan ashkhan costallapi, challwawan llank’aqkunapaq, kolata, cervezatapas botellaman hillp’uqkunapaq, azucar fabrikaqkunapaqwan. 3.034 unu-yaku hurqunapaq licenciakunamantan, sapa pachakmanta 17 hina, Lima provinciallapi kashan.
Llaqtakunapi runapaq unu-yaku
Perú suyuntinpi llapallan runamantan, sapa pachakmanta 65 (suqta chunka qanchisniyuq) hina costapi tiyanku. Paykunaq ukyananpaq, t’aqsakunanpaq, desagüe nisqakunapaqpas unuqa, yaqa llapallanmi allpaq sunqunmanta suq’usqalla, aswanraq Limapiqa, Lambayequepi, Piurapipas.
Kaykunamanta t’aqwiriqkuna
Antisuyupi sinchi ch’akiypi tukuy atipaqwan tupay
Qusqu, Apurimaq suyukunaq punankunapin kashan Perú suyuntinpi aswan hatun cobre minakuna. Chaykunamanta Estadopa waranqa-waranqanpi ashkha qullqita impuestamanta chaskinankaman, muyuriqninpi ayllu runakunaqa mana unuyuq, mana luz k’anchayniyuq ñak’arishanku.
Ancha atiqkunallapaqmi unuqa
Ojo-Público nisqapi kaqkunan allinta t’aqwirirqan, pikunatan Estado arí, hap’ikullaychis unutaqa, nispa nirqan, chaykunata. Hinaspan qawarinku 43 empresakunaq makillanpin yaqa llapan unu-yaku kasqanta, kunanmanta 50 qipa watakunapi. número de licencias estatales para capturar y controlar Sources de agua en todo el país. Agroexportadoras, mineras y embotelladoras lideran este ranking.
Unupa chanin: Minakunaqa, manan hunt’asqatachu unumanta paganku
Allin qawarisqaqa, unumanta minakunaq estadoman pagasqankuqa manan chaninchu. Yaqa huk millón solesta hinan huk watallapi mana Estadoqa chaskinchu Las Bambas, Volcanpas empresakunamanta. Kaykunaqa, Perú suyupi llapan minakunamanta aswan hatunninmi.
Minería y conflictos en zonas de sequía
Un mapa construido por Ojo-Publico.com muestra cómo 31 empresas mineras obtuvieron licencias para usar agua de ríos, quebradas y acuíferos en 12 zonas declaradas en riesgo por sequía, contaminación y conflictos socioambientales.