Unu-yakunku qichusqakuna

¿- Piwanmi hamunkichis?, nispan tapukun Rogers Ccoropuna, Chuicuni ayllu umalliq.

Chiri wayran intita asipayan Apurimaqpa punanpi, mama qucha patamanta 3.800 metro hanaypi. Rutuspa eranaña trigon k’ancharishan Chuicuni (Ch’uykuni) ayllu umalliqpa chakranpi. Kay aylluqa kashan Perú suyuntin minakunamanta aswan qapaq minaq waqtallanpin. Kay minaqa Las Bambas sutiyuqmi, ancha karupi hawa suyu Chinamanta MMG Limited sutiyuqpa makinpi kaq. Chawpi p’unchaw intin k’ancharin chay runaq uyanta: mana asirikuspa, allillamanta, mana munaq hina purispa, allqunta upallachistin asuykamuwaspanku, chiri khutu makinta haywariwaqtinku.

- ¿Piwanmi hamunkichis?, nispan tapuwanku, yapamanta.
- Sapallaykun, ñuqallayku.
- Llullakunkichismi. Kaytaqa, yaqa llapanmi periodistakunaqa minaq pusamusqallan hamunku.

Mana allinta qawanakuspa, pitapas manchakuq hinan Chuicuni ayllupi runakunaqa purin. Challwawachu distritoq ukhunpi kaq ayllukunaqa, Las Bambas minapa aysakachasqan hinan purinku. Kaymi llapanmanta aswan hatun llaqta. Kaypiqa minapaqmi tukuy imapas: radio wayra wasikuna, chaypi rimasqanku, restaurantekunapipas mikhun minapi llank’aqkunallan; hotelkunapi samaqpas minapaq llank’aq consultor, ingeniero, empleadokunan. Cantinapi trago ukyaqkuna, discoteca nisqapi tusuqkunapas minapi llank’qallataq, k’ala siki tusuq warmikunapas, paykunallapaqpunitaqmi.

Minaq qishqallanpin kashan Ch’uykuni (Chuicuni) aylluqa, Challwawachumanta 10 minuto puriyllapi. Chay llaqtaqa luz k’anchaqniyuq, ashkha tiendakunayuq, hatunkaray wasikunayuqmi, Ch’uykunipiqa manan imapas kanchu. Ukyanankupaq unu-yakupas huk pukyumanta tubopi apasqallan plaza chawpipi, manan ch’uyachu, hanpisqachu.

- Kay ukyanaykupaq unu-yakuqa, sapanka ayllu runaq 10-15 (chunka-chunka pisqayuq) soles churasqaykuq chaninmi. Kikiykuq rurakusqaykun, Manan Concejochu, Gobiernopaschu rurapuwanku. Ñuqaykun-Ninmi ayllu umalliqqa.

Ch’uykunipiqa, imapas pay kikinkuq ruwakusqallanmi. “Kaymanqa chayamuyku runaq chimpanan chakallantan, mana ima ingenieropapas “expediente técnico” nisqata ruwaspa yanapasqallan”, ninmi tumpa phiñarisqa kay ayllu umalliqqa. “Chayraykun mana yachaykuchu hayk’a runan kay chakanta chimpayta atinman chayta”, ninmi payqa. Kay p’unchawkunaqa manan chakamantachu ancha umanqa nanan, unu-yakumantan. Payqa ninmi: “Imanakusaqkun chay ch’ullalla pukyumanta lliw runaq ukyanayku unu-yaku ch’akiruqtin, minaq qanrachasqanpas unquchiwaqtinkuri?”, nintaqmi.

“Hamunmi periodistakunaqa, ichaqa manan kaykunataqa willanqakuchu. Qankunapas manam ima ninkichischu”, ninmi Rogers Ccoropunaqa (Qurupunaqa).

Apurimaqpi Challwawachuq, Qusqupi Espinarwan tupanankutan sutichanku “corredor minero sur” nispa, chaypi huñusqa kay hatunkaray minakunaq kasqanrayku: Las Bambas (karupi China suyumanta MMG Limited nisqapa), AntaPaqáy (europapi Suiza suyumanta Glencore empresa dueñuyuq), hinallataq Perú suyumanta Aruntani sutiyuq minapas. Tiqsi muyuntinpi aswan ashkha cobre, zinc, qullqipas hurquq minakunan kaypi kashan. 40% (sapa pachakmanta tawa chunka hina) cobretas hurqunku chay “corredor” nisqallamanta.

Chuicuni (Ch’uykuni) ayllu umalliqqa paqarin minshatan as mancharisqa suyan, paykunaq riqsisqanku Qusqu-Espinarpi hina ukyananku pukyukunata mina ch’akirachiqtin, mineral aytisqanku qanra unu-yakupas runata unquchiqtin, wañuchiqtin ima.

- Ñakakuykun kay ayllupi tiyasqaykumanta. ¿Imapin ñuqaykupaq allin minaq waqtachallanpi kasqayku?. Periodistakunaqa hamunmi, ichaqa manapunin hayk’aqpas willanqakuchu kaypi muchusqaykutaqa. Qankunapas hinan ch’inlla kankichis, ñawsa, mana ima uyariqtaq.

CHUICUNI
[Mana unu-yakuyuq wasimantan qawayku chaychika quri-qullqita]

huicuni (Ch’uykuni) ayllupi runaqa hatarin kinsa kuti wallpa waqayllatan, rit’imanta aswan khutu chiripitaq. Hanaypi aswan hatun muqumanta qawarisqan rikukun, phaña makipi, ashkha hatunkaray Camionkuna, volquetekunapas, mana samarispa mineral apaqkuna; lluq’i makipitaqmi rikukun fierromanta llukukunaq millp’usqan hatun urqukuna. Chayqa rakishan minaq allpantan, ayllu allpakunamanta. Camionkunaq motorninpa qapariyninmi hawka puñukuq Apukunata rikch’arichin. Uraypiqa, warmikunan unu-yakuta astakushan aylluq pilanmanta, wawankunaman mikhuchinanpaq. Wakin qarikunataqmi, waka-ovejachanta qatirishan mikhumunanpaq.

Javier Huillka (Willka) Puman Chuicuni (Ch’uykuni) ayllupi vicepresidente. Kay hatun urqu pataman pusamuwasqankupiqa, luz k’anchay apaq fierromanta hatunkaray torrekunallan wayrataqa hark’ayta munan, qasqutaqmi sasata samaqyan. Kay torrekunan aylluq linderon kunanqa. “Ñawpaqqa, Fuerabamba ayllun vecinoyku karqan. Chaypachaqa, wakachayku, ovejachapas, kaymanta wakman chimpakuyta atiqllan karqan, mana pipapas hark’asqan. Allinllapin kawsakuq karqayku. Kunanqa manan hinañachu”, ninmi tayta Javierqa.

2004 watapin, Alejandro Toledo licenciata qurqan, exploración nisqapi Las Bambas mina allinchu manachu chayta qawarinankupaq. 2014 watapi mina llank’ayta qallariqtinkuqa, Fuerabamba aylluta Challwawachuq qishqallanman astarurqanku, paykunapaq rurasqa tukuy imaymanayuq musuq llaqtaman. Ch’uykunitaqmi maymi kasqallanpi qipakurqan, mana k’anchayniyuq, mana ch’uya unu-yakuyuq, chaychika hatun mina llaqtawan kushka kananpaq.

Chaypachamantan, ayllu runaqa kawsan maquinakunaq qapariyninwan umankuta mamachisqan , allpata hak’uspa, dinamitaq t’uqyayninwan mancharisqa. Hinapin, chay ayllupi tiyaq yaqa waranqa runaqa rikurqan empresaq rurasqanta: minapi llank’aqkunaq ukyanan unuta huk hatun estanquepi ch’uyayachisqankuta, chaymantataqmi qawarqanku k’anchay apaq cablekuna wasinkuq hawanta chimpashaqtin, paykunaqa hina tutayaqllapi kawsasqankuta.

ANA sutichasqa oficinan, kunanmanta pisqa wata qipallaman quykurqan 38 (kinsa chunka pusaqniyuq) licenciata Cotabambaspi minaman: 14 (chunka tawayuqta) allpaq sunqunmanta unu-yakuta suq’uchinanpaq, 17 (chunka qanchisniyuqtataq) pukyumanta, wayq’umantapas unu-yakuta hurqunanpaq.

Minawan yaqa kushkalla kashaspanmi, Ch’uykuni (Chuicuni) aylluqa mana imatapas chaskinchu minamanta. Concejo Municipalmi niwanku: “Minawan rimaychis nispa”. Empresataqmi niwanku: “Concejo Municipalmanta mañakuychis, manan ñuqaykuqa qankunawan imapas ruwanaykuchu”, ninmi tayta Rogers Ccoropunaqa, chay minaq mana allin rurasqanwan phiñarisqa.

Ayllu umalliqpa mañakuyninqa ukyana unu-yakun, qanra unupas wikch’unanku. “Pukyuyku ch’akiruqtin mana unu-yakuyuq qipakuytan manchakuyku. Mayninpiqa pisilla unu lluqsimuqtinmi, unayraq suyanayku, wachulla sayaspa”, ninmi payqa.

2014 watapin qallarirqanku Las Bambas mina llank’aytaqa. Kunanqa manaraqmi rikukunchu unu-yakupi imapas mana allinqa. Autoridad Local del Agua-ALA nisqa Estadoq oficinanpi ingenierokunaqa niwankun Ojo-Publicota: “Apurimaq mayuman riq mayuchakunapi, wayq’ukunapi, quchakunapipas, manan yachakunchu hayk’a unu, imayna kasqan. Hinallatan minaman licenciata quykurqan, hinallataqmi Estudio de Impacto Ambiental nisqatapas allinmi nirqayku”, nispa.

“Kunan qipa watakunapi minapaq unu hurquna licenciata mañakuspaqa, kikin mina empresakunaq rurachisqan Estudio Ambiental nisqakunatan haywarinku”, ninmi, ancha p’inqarikustin, chay Estadoq ingenieronkunaqa.

Pimantapas aswan ñawpaqta unu-yaku rakinapaq, Gestión de Recursos Hídricos nisqa Estadoq oficinanpa rurasqan Estudio de Priorización de Cuencas sutiyuq qillqan akllarqanña, 2016 watapi, uraykunapi, chawpipi, hanaypi, aswan hanaypipas unu-yakuq chinkaypaq hinapuniña kaspan, runaq ukyananpaq, mina llank’anapaqpas manaña aypananta qawarichispan. Tayta Rogers Ccoropunaqa yachanmi, chay qillqapa nisqan hina Alto Apurimaq sutichasqaman unu-yaku apaq taksa mayukuna, wayq’ukuna, pukyukunapas ch’akiypaq hinapuniña kasqanta, chaypi ayllunpa kasqantapas. ¿Imanasqan chay estudio qillqa chaykunata nin? Kaykunata qawarispanmi: hayk’a unu-yakutan runa ukyan, minapas hap’in; hayk’ataqmi unu kashan mayukunapi, wayq’ukunapi, pukyukunapipas; chirawpi paraq mana chayayninta, qanrachasqankuta, unu qichunakuyta, hayk’an runa, wakcha kaypas imaynan, chaykunata qawarispan chay qillqataqa ruwarqanku.

Challwawachu llaqtaq, Chuicuni ayllupapas kanan Cotabambas provincia ukhullapin, Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqa minaman quykurqan, kunanmanta pisqa qipa watakunallapi, 38 licenciata, unu hurqunanpaq: 14 allpaq sunqunmanta suq’una, 17 pukyukunamanta, wayq’ukunamantapas pusanapaq.

Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqanpa unu yupaq hina inventario rurasqanpin qawarinchis kaykunata: 89% (pachakmanta yaqa 90 hina) unu-yakutan hap’ikun hatunkaray allpakunata qarpaspa hawa suyukunaman allpaq rurun vendeqkuna; 9% (sapa pachakmanta 9 hinalla) runaq ukyananpaq; 0,95 (sapa pachak litromanta, huk litromanpas mana aypaqlla) industria nisqa fabricakunapaq; 1% (sapa pachak litromanta huk litro hinataq) minakunapaq. Ichaqa, kaychika ashkha unumanta rimaspan mana yachanchischu ancha sasachakuypi kaq llaqtakunamanta. Chay llaqtakunaqa kashan, Qusqu-Apurimaq suyukunapi chay hatunkaray minakunaq muyuriyninpin.

Perú suyuntinpi distritokunamanta aswan qapaq kaqmi ukyananpaq mana ch’uya unu-yakuyuq, aka apaq unutapas kikin mayullamantaqmi yapaykunku.

Chuicuni ayllumanta, Challwawachumantapas 8 horas carropi rispa chayanan Abancay llaqta, Apurimaq suyuq capital nisqa uman. Chaypin, Autoridad Local del Agua-ALA nisqapi iskay llank’aqkuna willawanku imaynatan ruranku allinlla unu-yaku rakisqa kananpaq, chayta. Hukninmi Carlos Moreno Huayhua, huknintaqmi Reynaldo Pizarro Muñoz. Paykunan niwanku: manas videopi grabaytaqa atiwaqchischu, makiykichiswan qillqayllatas, nispa.

ALA nisqa oficinaqa qawarinanmi licencia qillqaq nisqan hinallata hayk’a unu-yakuta, maymanta hurqunankuta, mana astawan munasqankuta hurqunankupaq. Ichaqa, pay kikin tecnicokunaq nisqanman hinaqa, manas kunankama paykuna qawanchu chaytaqa. Hatun minakunapaq unu-yakutaqa, Limallapis hayk’a unu hurqunankuta kamachinku, hunt’ankuchu manachu qillqaq rimasqanta, chaytapas.

Abancay ALA oficinapi tecnicokunaqa niwankun: Apurimaqpiqa manas kanchu kunanpachaqa ima sasachakuypas unu-yaku qichunakuypiqa. Pipas allpakuna, chayllamantas ch’aqwanakuyqa. Ichaqa, ¿Imaynan kanqa qipa watakunapi, mana chanin ch’akiy, qasa, chiri, sinchi parapas chayamuqtinri?, nispa tapuykuqtiykuqa, chay kikin tecnicokunallataqmi niwanku: “Paraqa manan ñawpaq hina yachasqañachu chayamun; puquypin ch’akiy, chirawpitaqmi puquy, chayraykun mana yachakunchu q’aya watakunapi kanqachu unu-yaku hanaypi ayllukunapaq , Chuicuni hina pukyullamanta, wayq’ukunamantawan unu-yaku ukyaq, tarpuqkunapaq”, nispa.

Chay pukyukunamanta, chaypi wayq’ukumantan yaqa llapan unu-yakutaqa kunan pacha hurqushanku minapaqmi.

Apurimaq suyupi Cotabambas, Antabambapas provinciakunapi, hinallataq Qusqu suyupi Chumbivilcas, Espinar, “corredor minero del sur” sutiwan riqsiasqa tawantin provinciakunallapin gobiernoqa quykapun 147 (pachak tawa chunka qanchisniyuq) licenciakunata, minakunapaq unu-yaku hurqunankupaq. Chaypi kamachisqan unu-yakuqa, 40% (pachakmanta tawa chunka hinan) lluqsinqa allpaq sunqunmanta suq’usqa. Chay unuqa chayllapiñan tukukapunqa, manaña maymanta ch’uymarikuy atina. Chaynatan nin allin yachaqkuna.

Chakra qarpanapaq, runaq ukyananpaqwan unu-yaku hurqunapaq licenciakunan wakinmanta aswan ashkha. Ichaqa, minapaq unu-yaku hurqusqankun aswan ashkha mayukunaq paqarinanpi, chayrayku leypa kamachisqanman hinaqa aswan allin qawapayana. Mana chayqa, qipa watakunapis mana chikallanpas ch’uya unuyuq rikukusun, manaña imapas ruray atinapi. Chaynatan yachaqkuna nin.

Chirli yawarniyuq, mana allin mikhusqa wañu-wañu warmakunan, llapallan wakin unquqkunamanta aswan llakikuna corredor minero del sur nisqa Apurumaqpi, Qusqupipas tawa provinciakunapiqa.

Ch’uya unu-yakuta minapaq hurqunankupaq licenciataqa Estado qurqan, mina muyuriq ayllukunapi runapaq, llaqta runaq ukyananpaqpas ch’uya unu-yakuta, llapanpaq aypaqta rurananku condicionpin. Manan kaytaqa hunt’ankuchu. Concejo municipalkunaq, gobierno regionalpapas chaypaq qullqi churanqankuta qawarispan tarimuyku concejo wasi ruwaypi, carretera allichaypipas aswan ashkha qullqi gastasqankuta, maychika runa mana ch’uya unu-yaku ukyanayuq, mana desagüe nisqayuq ima kasqankuta.

Rogers Ccoropunaqa ninmi: “Ñawpaqtaqa, llapaykun kusisqa chaskirqayku minataqa , paymi apamuwasun colegiota, pilapi ch’uya unuta, qanra apaq desagüe nisqata, luz k’anchaytapas ayllu runapaq, nispa. Kunanqa manam chaykunamanta imapas kanchu”, nispa. Hinaqtinmi qawariyku, Chuicuni ayllupi t’uru wasikunaq hawanta chaychika acero cablekuna luz k’anchayta minaman apasqanta.

Chuicunipiqa p’unchaw tukun intiyaykuytan. Wasinpin, tayta Rogerspa sobrinan, 8 watayuq, Nadith sutiyuq warmi warmacha, huk velachaq k’anchayninwan leyeshan Coquito sutiyuq llik’i llik’i librota, kurak primonkunamanta chaskisqanta. Chay kikin cuartochallapin wayk’una, mikhuna, puñuna, tiyanapas. Hawapiqa lliwmi tutayaqlla. K’anchay puriqqa, runan purishan, linternawan k’anchakuspa.

Paykunaqa pipas kayta atinmi: supay wasimanta qarqumusqa qarqarya runaq nunan, layqasqa runa, tuta puriq oveja suwakunapas.

CHALLWAWACHU
[Llapanmanta aswan qapaq llaqta…ichaqa…]

Challwawachuman chayaqtiyki hinallan khaynata nisunkiku: “Qawarillaypas chaychika “gringo carrokunata”, mana asfaltasqa callekunapi, t’uru quchakunapi ch’allpuqyasqanta”, nispa. Chaychika qullqiq chanin carrokunaqa purishan, ñapas-ñapasllaña, q’iwi-q’iwi k’ikllu callekunapin. Kay sayaq qatakunapi, sinchi t’urupipas puriq kallpasapa carrokunatan rantirurqan, immantapas ñawpaqtaraq, chakra tarpuqkunaqa, allpanta vendesqanmanta, La Bambas mina empresaq chakranmanta qullqita kutichipusqanwanpas.

Allinlla qawarisqaqa, Challwawachu distriton, qanchis waranqa runallayuq kashaspan, tukuy Perú suyuntinpi distritokunamanta aswan qullqisapa, aswan ashkha camionetakunayuq, ichaqa ukyananpaq mana ch’uya unu-yakuyuq, lliw runaq akan apaq unupas mayuman talliykusqa, desagüe nisqa mana kaqtin. Challwawachu distrito ukhupin kan 38 comunidad ayllukuna. Kay distritoq kunan wata presupuestonpin kashan 140 (pachak tawa chunka waranqa) millón qullqi, Limapi San Isidro, Miraflores qapaq llaqtakunamantapas aswan ashkha qullqiyuq. Challwawachu concejo municipalpa presupuesto qullqinmi yapakurqan 30 (kinsa chunka) kutita, 6 (suqta) watallapi.

Unu-yaku ukyanapaq allin kananta munaspaqa, 0,5mg/L clorotan churaykuna. Ichaqa, Challwawachu unupiqa chay pisqamanta 0,1 mg rakiyllapas kanchu.

Challwawachupas yaqachus hina wakin minaq kananpi distritokuna kikillan ñakasqa. ¿Imarayku? Pachakninpi waranqa millón qullqiyuq kashaspan, obrata ancha mana ruranchu, hina wakchallan runanqa, corrupción nisqawantaq chaypi lliw autoridadninkuna ashkha qullqita suwayukunku. Movimiemto Popular Kallpa nisqamanta kunanpacha alcalden, Antolín Chipana Lima, preso kashan suwamanta tumpasqa. 2014 watapi, manaraq alcalde kashaspaqa, mana allintan rimaq karqan minamanta. Kunan wata marzo killapi presota hap’ispan, doce mil (chunka iskayniyuq waranqa) soles qullqita tarirqanku wasinpi. Paypa secretario generalnin Dionisio Madonadoq wasinpipas, tarillarqankutaqmi 50 mil (pisqa chunka waranqa) solesta. Chaytapas qichurapunkun.

Challwawachupiqa, phuyu kikillan chaychika allpa hatarispanmi, tukuy imapipas tiyarqun. Chayraykun, yanqaña imapas pichayqa. Llapan qispi ventanakunan: autokunapi, wasikunapi, tiendakunapipas qara kikillan k’ashkarayan. Ashkha camionetakunaq allpa huqarisqanmanmi yapakun autokunaq, taxikunaq, mineral apaq hatunkaray camionkunaq polvo huqarisqan.

Challwawachu Centro de Salud nisqa hampina wasipipas kantaqmi wikch’usqa camionetakuna. “Kay ñankunapi mana puriy atiq camionetakunatan apachimuwanku, chayraykun, iskay-kinsata muyurispalla sasa allichanaña. Mayninpiqa, yaqa wikch’unapaqña kaq camionetakunatan apachimuwanku”, ninmi chaypi unquq hampiqkuna; ichaqa manan munankuchu sutinkuta kay qillqapi churanaykutaqa.

Ichaqa, manas Centro de Saludpi carrokunaq wikch’urayayninchu aswan llakikunapaqqa. Biólogo Hubert Firataq nisqanman hinaqa, anemia unquysi, mana ch’uya unu ukyayninkus imamantapas aswan uma nanachiq kashan, kikin Challwawachu llaqtapi, chunkanpi mina muyuriq ayllukunapipas. “Hinaña tubopi wasikunaman hamun chaypas, maynin chaynillanmi chay unuta clorowan hampinku, chayraykun unupi imaymana unquy mana wañunchu”, ninmi chay biólogoqa.

Chayanaykumanta huk semana ñawpaqllatan, Hubert Firata analizasqa Challwawachu runaq wasinkunaman tubopi chayaq unu-yakuta. “Ukyanapaq unu-yaku allin kananta munaspaqa, huk sut’uypa kuskannin hinatan clorota churana sapa litroman. Ichaqa, analizasqan unu-yakupiqa tarisqa sapa sut’uyta pisqaman rakisqamanta hukninta hinallas. Chay pisichalla cloroqa manas wañuchinchu chay unupi kaq unquykunaq ñut’uchalla runtunta. Concejo Municipalmi unu-yaku huñuna tanqueta allinta maqchispa, clorotapas chaninta churanan”, ninmi chay biologoqa.

Dirección Regional de Salud sutiyuq Estadoq oficinanpa nisqanman hinaqa, 2016, 2017 watakunapis desnutrición sutiyuq unquy yaparqukusqa 30% (sapa pachakmanta 30 hinata) Cotabambas provincia ukhupi. “Manan runallachu, medicokunapas desnutricionwan, anemiawanpas unquq kanmi, ichaqa kaykunawan aswan unquqqa wiksayuq warmikunan”, ninmi tayta Firataqa. Ñawpaqtas kay biologoqa llank’arqan VRAEM nisqa Apurímaq, Ene, Mantaro mayukuna pata yunkapi Centro de Saludpi. Chayraykun payqa nin: “Challwawachupi unquykunan aswan ashkha, aswan sasa hanpinataq VRAEM nisqa yunkakunapi unquykunamantaqa”, nispa. “Llank’apakuspa aswan qullqicha tariyqa, manan llapanpaq aswan allin kawsaychu”, ninmi payqa.

Challhuahuacho tiene 38 comunidades campesinas quechuas y un presupuesto de S/140 millones este año. Un monto similar al de distritos como San Isidro y Miraflores.

“Desnutrición, anemia nisqapas unquykunaqa hap’in mana allin mikhusqa runatan. Wakin mina, petróleo, gaspapas kanan muyuriq llaqtakunapi hinan Challwawachupipas, huk chikan qullqichayuq runaqa fabricapi rurasqa mikhunataña mikhunku: fideota, galletasta, warmakunataq chizito nisqata, tukuy rikch’aq misk’ikunataña”. Papa, habas, kinwa, tarwi, sara, yuyu, hat’aqu, quchayuyu, llulluch’a, achuqchataqa, hukkunapas chakranchispi wiñaqtaqa yaqañan qunqarapunchispas. “Chayryakun chay anemia, desnutrición unquykuna aswan askha runata hap’ishan”, ninmi bioólogo Firataqa.

Challwawachu Centro de Saludpiqa manan hunt’asqachu médico especialistakuna. Emergencia kaqtinqa, Tambobambamanmi unquqta apananku, huk hora carropi purinataraq. Aswan sasa hanpina unquqtaqa, Qusqukaman apananku, autopi pusaq horas purinata.

Challwawachupi, Tambobambapipas mana ambulancia kaqtinmi, mana llapan Sasa hampinatachu Qusqupi allin hospitalman apayta atinku. Kaqniyuqkunallan ashkha qullqiq chanin autopi apan unquqnintaqa. Mana kaqniyuqqa, chayllapin imaynapas kakun. Challwawachu Centro de Saludpi llank’aq huknin médicon nin: “Kunanpachan, huk warma, t’impuq unuwan makin ruphachikuq, kaypi mana hampiy atina, wakcha tayta-maman Qusquman pusayta mana atiqtin, kaypi wikch’urakuyashan”, nispa.

Challwawachupiqa, manan sasachu hawamanta hamuspa iskay rikch’aq runa qawariyqa: hukninmi Ch’uykuni ayllu runa, mana luz kanchayniyuq, ukyanapaq mana ch’uya unu-yakuyuq, mana desagüe nisqa aka apaq unuyuq. Huknintaqmi Nueva Fuerabamba sutiyuq llaqta, ayllunkuq allpan ukhupi chaychika cobreta tariruqtinku, chayn imaymanayuq musuq llaqtaman astasqa runa.

Fuerabambaqa huk sumaq llaqtan, 500 (pisqa pachak) musuq wasikunayuq. Llapan wasikunan wakinwan kikillan: iskay altosniyuq, huk huertayuq, fierro rejaq muyurisqan. Llapan callenkunan cementowan llut’asqa pampayuq, electricidad nisqa k’anchaqniyuq, sapanka wasi ukhupi huk pilamanta imay horaspas munasqayki unu-yaku hurqunayuq, escuelanpas tukuy imaymanayuq, hunt’asqa centro de salud nisqa hampina wasiyuq. Yaqa llapanmi, ñawpaq ayllu runa, kunanqa imatapas vendekuspa negocioyuq. Ichaqa, huk watallapin chay llaqtaman astakuqkunaqa manaña ancha kusisqachu. “Manan yachakunichu”, ninmi huk warmi, colegio punkupi miski vendeq. “Llapallaykun kuska kayku, k’ishkichanakuspa. Mayninpiqa llakisqan kayku”, ninmi payqa.

PATAHUASI (PATAWASI)
[Ayllu runapura chiqninakuy]

Challwawachumanta carrowan tawa hora puriypim kashan distrito Haquira, chaymanta kinsa horatawan q’iwi-q’wi carreteranta puriypitaqmi Patahuasi (Patawasi) ayllu. Chaypin tupayku tayta Ricardo Astuhuillcahuan, urqukunaq muyurisqan wasinpi, Apurimaq suyuq Qusqu suyuwan yaqa tupananpiña. Wasin punkupi tiyaspanmi, kallpawan rimarispa nin: “Manan allinchu kay Patahuasi runaq ukyanan mayuq paqarinanpi Anabi SAC sutiyuq mina empresaq procesadora nisqa rurayninqa. Manan kaypaqqa pipas tapuwankuchu, chay mayumanta llapayku kawsasqaykuta yachashaspa”, nimi tayta Ricardoqa.

2017 wata mayo killapin, Organismo de Evaluación y Fiscalización Ambiental-OEFA- nisqa estadoq oficinan, Grupo Aruntani sutiyuq empresata kamachirqan: “Kunanpacha maymi kasqanpi takyachispa, amapuniña astawan ruraychischu chay Utunsa nisqapi planta-fabricata”, nispa.¿Imarayku? OEFA nisqa estadoq ofinanpi kaq autoridadkunan rikumusqaku, chay empresaq kaykuna rurasqanta, ñawpaq nisqankumanta huk lawpi: poza-quchakunata, cianuro sutiyuq manchay runa sipiq veneno wikch’unata, luz eléctrica rakiq subestación nisqatawan.

Kay Pacha Mamaq allinnin qawariqkunaq nisqanman hinaqa, manas chay empresaqa rurasqachu Estudio de Impacto Ambiental nisqata. Chayraykus “Huayllani wayq’unta puriq unuqa runapa, uywakunapas ukyananpaq mana allinchu kanman, chakrapi kawsay wiñaqta, purunpi qurakunata, sachakunatawanpas sipirqunman”, nispa nirqanku.

Tayta Ricardo Astuhuillcapa nisqanman hinaqa, manas chay planta-fábricallachu minera Anabi SAC sutiyuq empresaq mana allin rurasqanqa. 2016 watapi, Apurimaq suyupi kaykunaman chayamusqanmantapachas, chayllaraq mina llankayta qallarishaqtinku, ayllu runapura ch’iqminakuypi kasqaku, mayqin ayllukunan qullqita chaskinqa empresamanta mina llank’anankupa qishqallanpi kasqankurayku, mayqintaqsi mana imatapas chaskinqachu, chaymanta. Chaytan tayta Rogers Ccoropuna, Chuicuni ayllu umalliq suticharqan “ayllupura runata chiqninachiq unquymi chay minaqa”, nispa.

Chay iskaynin ayllu umalliqkunaqa manan riqsinankunkuchu, ichaqa yachankun ayllupura runakunapaq kay mina mana allin kasqanta. Manan empresaqa ancha atinñachu ayllukunawan rimaspa allinllapi imapas ruwananpaq. Ayllupuran, minaq qullqi qusqanta qichunakunku, hinallataqmi linderomantapas maqanakuyman haykunku. Maychika ayllukunan mana allin ch’uyanchasqa linderoyuq kanku, manataqmi ayllunkupas registro nisqapi allin churasqachu kanku. Minakunan ichaqa allin ch’uyanchasqa linderoyuq kanku, ayllukunatawan kuska qawaykunapaqqa.

La OEFA identificó que la minera había instalado la planta de destrucción de cianuro en un lugar distinto al reportado inicialmente.

Tayta Ricardo Astuhuillcapa nisqanman hinaqa, mina empresas tanqaykun wakin Patahuasi ayllu runa rakikuspanku, Piscocalla llaqtata hatarichinankupaq, Anabi SAC nisqapa proyecto Utunsaq qishqanpi. “Chayllaraqmi Piscocayataqa paqarirqachinku, ñawpaq ch’ullalla kasqaykumanta minaq rakinachiwasqanku. Ñawpaqqa, paykunawan kuskan, llapayku, faenata ruraq karqayku iglesiapi, carreterapi, imapipas. Kunanqa manan pipas chaykunapi llank’ayta munankuñachu. Manan kunanqa rimanakuykupasñachu. Familiapurapas kunanqa qichunakuspa awqanakuykupiñan purinku”, ninmi tayta Ricardoqa.

Kay maqanakuykunaqa, runaq imaymana derechonkuna saruchasqankuraykun. Llapan comunidadmi wakin ayllukunawan linderonku mana allin yachasqa, manataq Registro Público nisqapi partidan qillqasqachu. Chaynapin, 2012 watamanta 2015 watakama, kay “corredor minero” nisqapi minakunaman estado quykurqan llank’anankupaq licencia de operación nisqata.

Chayna kashaqtinkutaqmi riqsichirqanku mayqin comunidad ayllukunan consulta previa nisqata hunt’aspa tapunanku kanman minapa chaypi llank’ananpaq, arí ninankupaq, manapas. Chay leyqa Estadotan kamachin comunidad ayllukunata tapunanpaq, ima llank’aypas chaypi kaq runaq derechonta, kawsayninta, allpantapas respetachinanpaq.

Chay 2012 watamanta 2015 watakaman, Ojo-Público nisqapa huk ñawpaq willakuyninpi nisqan hina, Ollanta Humala gobiernopi kashaspa, yacharqanña chay corredor minero del sur nisqapi imayna comunidad ayllukunaq kasqanta; ichaqa, chay willakuyta pakaspanmi, presidente Humalaqa upa tukurqan.Mayqin comunidad ayllukunaman mina empresa qullqita pagananqa 2016 watapiraqmi yachakurqan, ayllukunawan mana rimarispalla minakunata llank’ashaqtinkuña.

Apurimaq suyupi Cotabambas, Antabambapas iskaynin provinciakunapin kan 26 (iskay chunka suqtayuq) comunidadkuna, Ministerio de Culturapi Base de Datos de Pueblos Indígenas nisqa oficinaq listanpi. Hukninmi Patahuasi, 1928 watapi, wakinmanta aswan ñawpaqtaraq reconocesqa. Ichaqa, qayna watakaman manaraq yachakurqanchu mayniqpipuni linderonkuna kasqan, chayraykutaqmi mana registropi partidayuq. 500 padronasqa comuneronkunamanta, churinkunawan kuska, 305 (kinsa pachak pisqayuq) pobreza extrema nisqa sinchi wakcha kaypi ñak’arishanku. 99% (sapa pachakmanta isqun chunka isqunnyuq hinataqmi) runa simita rimanku.

Patahuasi ayllupi, Chuicuni ayllupipas, manan hayk’aqpas consulta previa nisqapi Estado tapurqanchu comunidadta mina empresata munankichischu icha manachu, nispa. Chuicuni ayllumanta tukuy ima willakuyqa Estadoq makinpiñan karqan Las Bambas mina llank’ayta qallariqtinqa. 2016 watapi mayqin ayllukunapi consulta previa nisqa comunidad tapukuy kanan listapiqa manan kanñachu Chuicuni aylluqa. Chay ayllu umalliq tayta Rogers Ccoropunaqa manan kaymanta imatapas yachanchu, ñawpaq consulta previa nisqa tapukuypaq kasqankumantapas.

¿Imaraykun ñawpaq chay listapi karqanku, kunantaq manaña? ¿Pikunan kay Perú suyupi indígena sutiwan riqsisqa? Perú suyuntinpi llapallan pueblos indígenas nisqakunan, 70% (sapa pachakmanta qanchis chunka hina) kashan sierra nisqa Anti suyupi. Ojo-Público nisqapa base de datos nisqa listata 2015 watapi informe riqsichisqanman hinaqa, Apurímaq suyupis karqan 436 (tawa pachak kinsa chunka pisqayuq) comunidad indígena quechua nisqa ayllukuna. Ichaqa, 2018 kunan wata gobiernoq listanpiqa, 279 (iskay pachak qanchis chunka isqunniyuq) ayllullatañas qawarinchis.

Kaytaqa kashanmi Chuicuni aylluq sutin Registros Públicos nisqapi qillqasqa, ichaqa manan yachakunchu maynintapunin purishan linderonkuna chayqa, georeferencia nisqa rurachiyta mana atisqankurayku. Kay comunidadqa 1986 watapin reconocesqa karqan, llapanpi 854 hectáreas allpayuq. Manaraq Las Bambas mina llank’anakupaq licenciata qushaspanmi, Estadoqa nirqan: “Manan consulta previa nisqa comunidad ayllukunapi tapukuy ruranapaq, minaq muyuriqninpi kaq ayllukunaq papelnin hunt’asqachu, manataqmi yachakunchu allin ch’uyataqa imaynas linderonku, chaykuna”, nispa.

Tayta Rogers Ccoropunaqa ninmi: “Manan aylluypi georeferencia nisqata rurachiyta atiykuchu, chaychika ashkha qullqita chaypaq mañakuqtinku. Chayraykun expediente técnico nisqata mana hunt’achiykuchu. Pisichalla qullqi tarisqaykuqa, pukyumanta aylluykukama unu apaq tubokunata rantinallaykupaqmi. Hukkunapaqpa manan kanchu”, nispa.

Las Bambas minaq muyuriqninpi kaq ayllukunataqa manan consulta previa nisqapi tapurirqankuchu, Estudio de Impacto Ambiental nisqata ñawpaq rurasqankupi, allpa ukhuntan tubopi mineralta apasaqku nisqankuta, camionkunapi allpaq hawan puriq carreterantaña apanankupaqqa. “Manapunin chaytaqa yacharqykuchu”, ninmi Chuicuni ayllu umalliqqa.

2014 watakaman, Las Bambas minaqa karqan Glencore Xtrata sutiyuq, Suiza suyumanta hatunkaray empresaq. Chay watapin rantirqapuran China Minmetals hatun empresaq wawan hina MMG Limited nisqa, China sutiyuq karu suyumanta hamuq. Chayllaraq mina llank’ayta qallarishaqtinqa, Chuicuni aylluqa, wakin ayllukunawan kuskan nirqayku: “Arí, hamullachun minaqa, chaypiqa llank’apakuytan atisun, nispa. Glencore Xtrata empresaqa imaymanatan munachiwarqanku. Kunanqa, chayta yuyarichiqtiykun niwanku: chaykunataqa ñawpaq dueñon nisurqankichis”, nispa.

Manan hayk’aqpas karqanchu consulta previa nisqapi ayllu tapukuyqa Patahuasipi, Chuicunipipas, 2014 watamantapacha iskaynin ayllukuna Base de Datos preliminar nisqapi kashaqtinku.

Chuicuni ayllupi vicepresidente tayta Javier Huillcan kayta niwanchis: Glencore Xtrataq makinpiraq Las Bambas mina kashaqtinqa, chay empresaqa niwarqankun: “Pagasaykichismi allpaykichis ukhunta mineral apaq tuboq pasaqanmanta”, nispa. Ichaqa, Estudio de Impacto Ambiental nisqa qillqata wikch’uspa, carreterantaña mineralta apaqtinkun, Chuicuni aylluqa mana chaskinñachu mediotapas. “Unayñan Haquirapi, Patahuasipipas domingo feria qatukunaman trucha apasqaykutaqa manaña pipas rantikuyta munanñachu, venenoyuq unu-yakupi uywasqaqa wañuchiwankumanpas, nispa”.

ESPINARPI
[Ayllu allpayku chinkachiy]

Challwawachumanta pusaq horas carrowan purinapin kashan Alto Huancané ayllu, Espinar provinciapi, Qusqu suyupi, mama qucha patamanta 4000 (tawa waranqa) metro hanayninpi. Chaypin tayta Francisco Mermaq wasin. Chayman unu-yaku apaq mangueran llakita qarqaryan, chay ukhunpipas huk condenado kanman hina. Chay mangueraqa huk pozomanta bombeasqa unutan apanan, ichaqa manan sut’uypas kanchu. Kinsa chunka qanchisniyuq wataña mina llank’ayta qallarisqanku hawañan, chay muyuriq ayllukunapi tiyaq runaq yawarninpi tarinku ashkha metalkunata, chaywantaqmi chay runakuna unqun, wañunpas; ichaqa manan ukyanankupaq ch’uya unu-yaku kanchu.

Alto Huarca sutiyuq aylluqa, 1928 watapiraqmi comunidad indígena hina riqsisqaña karqan. Chaypi runaqa, 90% (sapa pachakmanta isqun chunka hinan) runa simita rimanku. Kunanpacha Base de Datos de Comunidades Indígenas nisqa qillqapipas chayna sutiwan riqsiqapunin kashan.

Tayta Franciscoq wasinmanta yaqa 15 minuto hina carrowan rinapin kashan mama Olimpia Huillcaq wasin. Kikin Alto Huarca aylluq Sol Naciente nisqa sectorninpa presidentanmi payqa. Kay wasiman chayamunapaqqa, mina empresaq rantisqan allpakunapi controltan pasana.

2017 watapi, Espinar concejo municipalpa rurasqan proyectowanmi, chay sectorpi wasikunaman churarqanku pilata, duchapas. Ichaqa, chay obrakunata tukurquqtinku hinallan, chaymanta unu-yaku pusananku pukyu ch’akirqapusqaña. Kunanqa, mama Olimpiaq duchanpa kanan cuartuchaqa, q’upata huñunallapaqñan.

Mama Olimpiaq wasinman chayaruqtiykuqa, qipaykutan chayaramullantaq iskay vigilantekuna, seguridad nisqa camionetapi. Manan imatapas niwankuchu. Manataqmi pi kasqankutapas willakunkuchu. Ch’inllan qawarayawanku 50 metropi sayaspa. “Ama kasuyhcischu. Manchachikuqllan chaykunaqa. Huk p’unchawmi, ñuqaykutapas qarquwanku kaymanta”, ninmi mama Olimpiaqa.

Mama Olimpiaq wasin muyuriqpi chakrakunata, wasikunatapas, minas lliwta rantirqapun. Paypa wasinqa huk isla hinan kashan, mina empresaq rantisqan chakrakunaq muyurisqan. Paypa chikan allpachanmanta uywachankuna mana lluqsirqunanpaqmi, mama Olimpiaqa cerco eléctrico nisqata churarqachin, panel solarmanta electricidad apachiqniyuqta. Mayqin waka, ovejapas lluqsiy munaqqa, corrienteq shapchirisqanmi kutiripun, mana haykunanman haykuy nunasqanmanta.

Alto Huarca ayllu wasikunapin churarqanku unu-yaku apaq pilakunata, ichaqa manapunin unu-yakuqa hayk’aqpas chayamunchu. “Pukyun ch’akirqapun”, nillankun.

Kay Alto Huarcapi, wakin ayllu runaq, wakintaq minaq allpankunaq patan puriq q’iwi-q’iwi carreterankunata pusaqniykun Víctor Álvarez, kaypi ayllu runa. Paymi willawanku kayta: “Llank’anata, hukkunatapas imaymana munachiwasqankumantan, mina empresa yanapaykuwanku, aylluykuq linderonkuna allin riqsisqa kananpaq georeferencia nisqawan, chaywan expediente técnico ruranaykupaq. Hinallataqmi pagaysiwanku ayllu allpakunata parcelaspa sapanka comuneroman rakinaykupaq, chaynapi ñuqaykuña chay allpaq dueñon kanaykupaq, manaña comunidadñachu”, nispa.

“Huk asambleapin, comunidadpa allpankunata parcelasun nirqan ayllu runa. Paykunapaña allpa kaqtinqa, sapanka runañan, sapallan minawan rimayta qallarirqan. Chaywanmi comunidad mana kallpayuqña”, ninmi tayta Víctor Alvarezqa. “Sapanka runa, sapallan minawan rimaspaqa, thanta qarata hinan aysakachachikun, ichaqa runa tukunraqtaqmi. Lliwmi allpankuta vendeykushan”. Chayraykun, mama Olimpiaq chakrachan ukhupi wasinqa isla kikillan, mana maynintapas lluqsiy atina.

Espinarpi aswan ashkha trámite ruranankun Notaría Gaona, Oswaldo Gaona Chacónpa. Paytan tapuriyku: “¿Imaynatan ruran mina empresa, comunidadmanta allpa rantinanpaq escritura de compra-venta nisqata?”, nispa. “Manan comunidadwan rurasqachu chay compra-venta nisqaqa. Comunidad allpata parcelación nisqa rakiypi allpa chaskiq runakunaqa, manan comuneroñachu. Paykunawanñan minaqa escriturata ruran, sapankawan”, ninmi notarioqa.

Paypa nisqanman hinaqa: “Parcelasqa allpata comunidadpa rakisqanta chaskiq runaqa, manan comuneroñachu, propietario particularman tukupuspanmi, pay sapallanña mina empresawan rimaspa, allpantaqa vendekapun, trato directo nisqapi. Comunidadpaqa manañan chaypi imapas ruranan kanñachu”, nispan yapaykun notarioqa. Chaynapin minaqa munasqanta ruran; Estadoqa upa tukuspanmi, manaña qawarinpaschu.

Comunidadpa sapankaman allpata rakispa título qusqan hawaqa, manañan chay runaqa comuneroñachu.

-¿Pin chay qillqakunamanta notarioman pagan? –nispan tapuriyku.

-Mina empresan –ninmi payqa.

-¿Hayk’a compra-venta nisqa escriturata rurarqan notariayki kay 2018 watapi?

-Kunankama kay wataq puriyninpiqa, 30 (kinsa chunka) allpa rantiy-vendeymi karqan. Ñawpaqtan allpayuq runa minawan rimanakun, hayk’atan mañakun chay allpanmanta, imayna paganantawan. Lliw ch’uyaña kaqtinmi, minuta nisqa qillqata apamuwanku. Ñuqaqa, paykunaq rimasqanta escritura pública nisqaman tukuchinallaymi. Minaq pagasqan abogadon apachimuwan minuta sutiyuq qillqata, fax nisqapi, Registros Públicos nisqapi chaypi rimasqankuta qillqachinaypaq.

Proyecto AntaPaqay nisqa minaqa cobretan astawan hurqun, huk chikantataq qullqita, quritawan. Espinar provinciapi Glencore sutiyuq empresaqa 114 (pachak chunka tawayuq) minakuna llank’ananpaq licenciayuqmi, 97.374 (yaqa pachak waranqa) hectárea allpapi. Chay llapanmantan, AntaPaqay minaq allpanqa yaqa pusaq waranqa hectárea. Kay qipa watakunapin, kay minaq muyuriqninpi kaq ayllu runakuna qaparispa mañakunku, pisichalla unu-yaku ukyanankupaq kasqanmanta, hinallataq metal nisqakuna samayninpi haykuspa unquchiqkunamanta imallatapas ruraspa allichanankuta.

Papelpi qillqasqallaqa kanmi, mesa de diálogo nisqapi ayllukunawan allinllapi rimanakuspa, Minería, Salud, Desarrollo, Transportes, Ambiente ministeriokunawan qillqasqankuta Limapi gobierno hunt’achinanpaq. Comunerokunaqa nintami: “Huktawanmi lliwpa qunqasqallanpuni kayku”, nispa. Espinarpiqa manan kanchu ukyanapaq ch'u’a unu-yaku, watantinpi llapanpaq aypaq. Kay Espinar provinciapi ayllukunaq imamantapas astawan runaq quejakuyninqa, chikachallanpas ukyanapaq unu-yaku mana ch’uya kasqanraykun, chaychika unutaq mineralta mayllinallankupaq kasqanraykun.

“Ñuqaqa paykuna hina kawsakuyllatan munani”, ninmi tayta Franciscoqa

Glencore sutiyuq empresaq nisqanman hinaqa, AntaPaqay minas hurqun, Salado, El Tajo sutiyuq mayukunamanta, 15 millones metros cúbicos unu-yakuta sapa watapi. (YUYARISUN: sapa metro cúbico nisqapin waranqa litro unu-yaku). Red de Observadores de Glencore nisqaqa qawarinsi, kay minaqa, 2013 watapi 2,4 millones de metros cúbicos unuta kuti-kutirichispa mina mayllisqankumanta, 2015 watapiqa 55 millones de metros cúbicosmanña chay unu kutichiy yapasqanta.

Mina empresaq nisqanman hinaqa, chaychika unu-yakutas kuti-kutirichinku mineralta mayllinankupaq, relave unu-yakuta hatun quchapi waqaychaspanku. Chaynapis 78% (sapa pachakmanta yaqa pusaq chunkata hina) mayllisqa unuta kutichinku, yapamanta chaywan mineralta mayllinankupaq. Manataqsi huk chikantapas mineral mayllisqa unu-yakutaqa kachaykunkuchu runapa, uywapapas ukyanan mayumanqa, quchaman, pukyumanpas. Ichaqa, manan kanchu kay minaq nisqan chiqaqchus chayta yachanapaq, Autoridad Nacional del Agua-ANA nisqapa, chay minaq rurasqan qawayta mana atisqanrayku.

“Ashkhañan pukyukuna ch’akipushan”, ninmi tayta Víctor Alvarezqa. Ichaqa, manan kanchu Estadoq partenmanta qawarispa, mayqan pukyukunan, hayk’a unu-yakuyuq pukyukunaq ch’akisqanta willawaqninchis. Tayta Francisco Mermaq wasinmanta qawarispaqa rikunchismi, maykama minaq llank’asqanta. Huk urqutan thunirqachisqaku, wathiyana k’urpa horno kikillanta. “Pisipaykuñan yanqapaq chaychika mañakusqaykupi. Paykuna hina kawsayllatan munani”, ninmi tayta Franciscoqa, ch’uya unu-yakuta munapakuspa, wasinpa chimpallanpi minaq campamentonpi mana hayk’aqpas unu-yukuq ch’akisqanta yachaspa.